NORM là các vật liệu chứa nguyên tố phóng xạ tự nhiên như uranium-238 (238U), thorium-232 (232Th) và potassium-40 (40K), cùng với các sản phẩm phân rã như radium và radon. Những nguyên tố này tồn tại phổ biến trong môi trường, góp phần vào liều bức xạ nền, nhưng ở nồng độ thấp thường không gây lo ngại. Tuy nhiên, cần phân biệt với TENORM – chất phóng xạ tự nhiên được tăng cường nồng độ qua hoạt động công nghiệp, chẳng hạn như cặn lắng radium-226 trong ống dẫn dầu khí, tro xỉ than từ nhiệt điện, hoặc bùn thải từ xử lý nước. Sự khác biệt này mang tính pháp lý quan trọng, theo IAEA, NORM chỉ áp dụng cho vật liệu chịu kiểm soát, dẫn đến ranh giới không đồng nhất toàn cầu, tiềm ẩn lỗ hổng trong thương mại và xử lý chất thải, có thể dịch chuyển rủi ro giữa các quốc gia.
Nguồn gốc NORM liên kết với nhiều ngành công nghiệp không chỉ hạt nhân, như khai thác khoáng sản (than, dầu khí, urani, thori, đất hiếm, titan), xử lý nước và vật liệu xây dựng. Dạng chất thải đa dạng: bùn thải, cặn lắng, quặng đuôi, nước thải, thiết bị nhiễm bẩn. Rủi ro “ẩn” của NORM ở chỗ công chúng thường chỉ nghĩ đến phóng xạ từ hạt nhân, bỏ qua NORM trong quản lý chất thải thông thường.
| Ngành công nghiệp | Nguồn phát sinh | Dạng chất thải NORM đặc trưng |
| Khai thác và Chế biến Khoáng sản | Khai thác đất hiếm, quặng titan, quặng urani, thori | Quặng đuôi, bùn thải, vật liệu nhiễm bẩn 10 |
| Dầu khí | Thăm dò, khai thác và chế biến dầu khí | Cặn lắng (scale) trong đường ống, bùn và cặn bẩn, nước thải sản xuất 1 |
| Sản xuất Phốt phát | Chế biến quặng phốt phát | Chất tồn dư phốtphogypsum 9 |
| Nhiệt điện Than | Đốt than để sản xuất điện | Tro bay và xỉ than 2 |
| Xử lý Nước | Lọc và xử lý nước uống/nước thải | Bùn lắng, cặn lọc, hạt trao đổi ion nhiễm bẩn 2 |
Tại Việt Nam, nguồn phát sinh từ trữ lượng lớn đất hiếm (22 triệu tấn, thứ hai thế giới) và titan, với hàng ngàn tấn monazite chứa phóng xạ chưa xử lý đúng cách. Khung pháp lý với QCVN 23:2023/BKHCN (hiệu lực 15/7/2023), phân loại A/B/C dựa trên nồng độ và liều hiệu dụng, lấp khoảng trống từ Thông tư 22/2014/TT-BKHCN. Sự cần thiết quản lý NORM xuất phát từ rủi ro sức khỏe (phơi nhiễm qua hô hấp, tiêu hóa, chiếu xạ ngoài dẫn đến ung thư, tổn thương nội tạng) và môi trường (ô nhiễm đất, nước, không khí từ quặng đuôi, radon). NORM chiếm hơn 85% liều bức xạ hàng năm, với radon góp nửa, chủ yếu từ hít phải. Ngành than toàn cầu sản xuất hàng triệu tấn tro chứa urani/thori; dầu khí tạo cặn radium biến đổi. IAEA áp dụng cách tiếp cận phân cấp: miễn trừ, thông báo, đăng ký, cấp phép.
Các quy định về quản lý NORM thiếu sự nhất quán giữa các quốc gia và thậm chí giữa các ngành công nghiệp trong cùng một quốc gia. Tại Hoa Kỳ, việc quản lý NORM chủ yếu được điều chỉnh bởi các chương trình kiểm soát bức xạ cấp bang, thay vì một quy định liên bang thống nhất. Điều này dẫn đến sự xuất hiện của “tiêu chuẩn kép”, ví dụ như vật liệu tái chế từ ngành dầu khí có thể có giới hạn liều cao hơn hàng trăm lần so với vật liệu tương tự từ ngành hạt nhân. Các phương pháp xử lý NORM phổ biến trên thế giới bao gồm chôn lấp tại các bãi chôn lấp chuyên dụng và chôn lấp sâu (deep-well injection). Tái chế NORM cũng đang được khuyến khích, ví dụ như sử dụng tro xỉ than đá hoặc xỉ luyện kim trong vật liệu xây dựng tại Châu Âu và Trung Quốc. Tuy nhiên, việc thiếu cơ sở hạ tầng chuyên dụng là một thách thức lớn. Ví dụ, tại Úc, không có cơ sở chôn lấp chất thải phóng xạ chuyên dụng cho NORM, dẫn đến việc phải cân nhắc xuất khẩu chất thải ra nước ngoài để xử lý cuối cùng. Việc quản lý NORM không chỉ là vấn đề an toàn mà còn là vấn đề kinh tế. Chi phí quản lý và xử lý có thể rất cao, lên tới 2.000 USD/tấn, đặt gánh nặng lớn lên các doanh nghiệp, đặc biệt là các doanh nghiệp nhỏ. Một chính sách quản lý NORM hiệu quả phải cân bằng được giữa mục tiêu bảo vệ an toàn và tính khả thi về mặt kinh tế.
Chất thải NORM tiềm ẩn rủi ro cho sức khỏe con người thông qua nhiều con đường phơi nhiễm. Hạt bụi và khí radon từ quặng đuôi, bùn cặn hoặc các vật liệu nhiễm bẩn có thể bị hít phải, xâm nhập vào phổi và gây tổn thương nội tạng. Nước uống hoặc thực phẩm bị ô nhiễm NORM có thể đi vào cơ thể qua đường tiêu hóa.8 Phơi nhiễm ngoài có thể xảy ra khi tia gamma từ vật liệu NORM chiếu xạ trực tiếp lên cơ thể. Phơi nhiễm với liều bức xạ lớn có thể gây ra hội chứng nhiễm xạ cấp tính, trong khi phơi nhiễm với liều thấp kéo dài có thể làm tăng nguy cơ mắc ung thư. Các nghiên cứu chỉ ra rằng phơi nhiễm NORM có thể gây ra các vấn đề sức khỏe như ung thư và các bệnh liên quan đến hệ thần kinh và miễn dịch. Radium, một sản phẩm phân rã của uranium và thorium, đặc biệt nguy hiểm khi xâm nhập vào cơ thể. Trong một số tài liệu, thuật ngữ “NORM” xuất hiện trong ngữ cảnh xét nghiệm nước tiểu. Điều này có thể gây nhầm lẫn. Cần lưu ý rằng “NORM” trong trường hợp này là viết tắt của “Normal” (Bình thường), không liên quan đến chất phóng xạ có nguồn gốc tự nhiên. Việc phân biệt rõ ràng các thuật ngữ này là rất quan trọng để tránh gây hiểu lầm.
Mặc dù có sự ra đời của quy chuẩn chuyên biệt, công tác quản lý NORM ở Việt Nam vẫn đang đối mặt với nhiều thách thức và còn ở giai đoạn sơ khai. Vấn đề này còn tương đối mới lạ tại Việt Nam và nhiều cơ sở phát thải, thậm chí một số cơ quan quản lý nhà nước, vẫn chỉ xem NORM là chất thải công nghiệp độc hại mà chưa nhận thức đầy đủ về đặc tính phóng xạ của chúng. Việt Nam vẫn còn hạn chế về chuyên môn và kỹ thuật, thiếu kinh nghiệm thực tế để đánh giá đầy đủ tác động của NORM, đặc biệt trong ngành công nghiệp titan và đất hiếm. Hiện tại, Việt Nam chưa có đầy đủ quy chế và sự liên kết chặt chẽ giữa các bên liên quan: cơ quan quản lý, doanh nghiệp phát thải và đơn vị xử lý. Điều này dẫn đến thực trạng người phát thải gặp khó khăn trong việc tìm kiếm dịch vụ xử lý, trong khi các đơn vị xử lý chất thải phóng xạ lại thiếu đối tượng để triển khai dịch vụ. Việc thiếu các trung tâm xử lý tập trung chuyên dụng, có khả năng phân loại, nén và đóng rắn chất thải phóng xạ, cũng là một rào cản lớn. Thực trạng này cho thấy một khoảng cách đáng kể giữa chính sách trên giấy tờ và thực tế triển khai. Mặc dù đã có văn bản pháp lý, việc thiếu nhận thức, kinh nghiệm và cơ sở hạ tầng có thể làm giảm hiệu quả áp dụng của quy chuẩn mới.
Việc quản lý không đúng cách chất thải NORM có thể gây ô nhiễm môi trường nghiêm trọng. Các hồ, đập thải quặng đuôi là nguồn gây ô nhiễm đất và nước khi chúng chứa các chất độc hại như kim loại nặng, hóa chất và NORM. Các sự cố tràn hoặc rò rỉ từ các đập này có thể gây ô nhiễm nước mặt, nước ngầm, ảnh hưởng trực tiếp đến môi trường và hệ sinh thái. Các chất thải NORM từ công nghiệp xử lý nước và dầu khí cũng có thể gây ô nhiễm khi được thải bỏ không đúng cách vào các bãi chôn lấp hoặc ao hồ. Bên cạnh đó, chất thải NORM còn tiềm ẩn nguy cơ ô nhiễm không khí. Khí Radon, một sản phẩm phân rã của radium, có thể bay hơi từ bùn cặn và cặn lắng, gây ô nhiễm không khí và nguy cơ phơi nhiễm qua đường hô hấp cho cả người lao động và công chúng.2 Bụi quặng cũng có thể chứa NORM và phát tán trong không khí, gây rủi ro phơi nhiễm qua đường hô hấp và nuốt phải. Việc quản lý NORM là một nỗ lực tổng thể, bởi rủi ro môi trường cuối cùng sẽ trở thành rủi ro sức khỏe khi các chất ô nhiễm trong đất, nước và không khí tìm đường quay trở lại con người thông qua chuỗi thức ăn, nguồn nước uống hoặc hít thở.
Từ khóa: NORM;
– CMD –
