Dược phẩm phóng xạ hay thuốc phóng xạ là thuốc có chứa các hạt nhân phóng xạ của dạng nguyên tố hóa học được gọi là đồng vị phóng xạ. Tùy thuộc vào loại bức xạ mà đồng vị phóng xạ đó tạo ra, chúng có thể được sử dụng để chẩn đoán hoặc điều trị các dạng tình trạng bệnh lý. Các ứng dụng của dược phẩm phóng xạ bao gồm chẩn đoán bệnh lý ở não, tim, thận và xương cho đến điều trị ung thư và cường giáp.
Dược phẩm phóng xạ được sử dụng trong y học hạt nhân trên toàn thế giới (Ảnh: A. Vargas/IAEA)
Dược phẩm phóng xạ đưa vào người bệnh nhân bằng cách tiêm hoặc qua đường uống và có thể được theo dõi, phân tích bằng các thiết bị hay xét nghiệm y tế bên ngoài. Các quy trình an toàn chuyên biệt được áp dụng ở hầu hết các quốc gia để bảo vệ bệnh nhân và chuyên gia y tế khỏi mọi tác dụng phụ của những loại thuốc này. Ngoài việc chứa các nguyên tử phóng xạ, dược phẩm phóng xạ còn chứa các phân tử được thiết kế để di chuyển bên trong cơ thể bệnh nhân cho đến khi chúng đến được mô hoặc cơ quan đích. Ví dụ, một số dược phẩm phóng xạ nhất định “giống như đường” – các nguyên tử phóng xạ của chúng là một phần của một chất rất giống với đường, tương tự glucose. Vì các khối u tiêu thụ nhiều glucose hơn các bộ phận khác của cơ thể, nên loại thuốc tương tự đường sẽ di chuyển vào bên trong cơ thể bệnh nhân và đến các tế bào khối u hấp thụ “đường” ở mức độ cao và do đó làm hiện rõ khối u.
Thuốc phóng xạ hoặc dược phẩm phóng xạ có thể được tạo ra bằng cách kết hợp hợp chất phóng xạ phát ra bức xạ, một phân tử nhắm mục tiêu phù hợp thay đổi để nhắm mục tiêu vào các cơ quan hoặc mô cụ thể và một trình liên kết đảm bảo sự gắn kết ổn định. Bức xạ này có thể là các photon gamma dùng cho mục đích chẩn đoán hoặc các hạt, alpha, beta dùng cho trị liệu (Ảnh: A.Vargas/IAEA).
Thuốc phóng xạ và thiết bị chụp ảnh được sử dụng như thế nào để chẩn đoán bệnh?
Không giống như việc chụp ảnh bức xạ bằng tia X được thực hiện bất cứ lúc nào, chụp ảnh bức xạ bằng dược phẩm phóng xạ thường yêu cầu một khoảng thời gian chờ đợi từ khi thuốc được sử dụng cho đến khi thuốc đến được mô đích. Dược phẩm phóng xạ chẩn đoán phát ra bức xạ gọi là “photon (gamma)”. Giống như tia X, dạng tia đặc biệt này có thể xuyên qua cơ thể và được phát hiện bởi một “máy ảnh” bên ngoài, tạo ra một “hình ảnh” có thể được sử dụng để “nhìn thấy” khối u hoặc đánh giá hoạt động của phổi.
Sau khi sử dụng dược phẩm phóng xạ cho bệnh nhân, các chuyên gia y tế thường sử dụng một trong các thiết bị sau cho mục đích chụp ảnh y tế:
- Gamma Camera: thiết bị này bắt các photon gamma để tạo ra “hình ảnh” của mô hoặc cơ quan mục tiêu.
- Chụp cắt lớp vi tính phát xạ đơn photon (SPECT): thiết bị này có thể được sử dụng để tạo ra hình ảnh 3D vì một số bộ phận của chúng di chuyển xung quanh cơ thể bệnh nhân để thu các photon gamma từ mọi hướng. Chúng được kết hợp để tái tạo lại cấu trúc 3D của mô hoặc cơ quan đích.
- Chụp cắt lớp phát xạ Positron (PET): các thiết bị này hoạt động bằng cách ghi lại các cặp photon được tạo ra mỗi khi một “positron” phát ra – phản ứng với một “electron”. Điều này được sử dụng để tạo ra hình ảnh 3D chất lượng cao mà không cần các bộ phận quay.
Thuốc phóng xạ được sử dụng để điều trị bệnh như thế nào?
Iốt-131 được sử dụng rộng rãi để điều trị các tình trạng bệnh lý, chẳng hạn như cường giáp (Ảnh: Adobe stock – Đồ họa: A.Vargas/IAEA )
Dược phẩm phóng xạ trị liệu có chứa các nguyên tử phóng xạ giải phóng các loại bức xạ năng lượng cao – chẳng hạn như các hạt alpha hoặc beta có phạm vi hoạt động ngắn trong mô – giúp tiêu diệt hoặc làm suy yếu các tế bào hoặc mô không mong muốn, chẳng hạn như khối u hoặc tế bào tuyến giáp hoạt động quá mức. Quá trình chẩn đoán và điều trị có những điểm tương đồng, tuy nhiên việc điều trị bằng dược phẩm phóng xạ tập trung vào việc đưa bức xạ mục tiêu đến các tế bào cụ thể, bỏ qua bước tạo hình ảnh là trọng tâm trong sử dụng chẩn đoán. Mặc dù dược phẩm phóng xạ được thiết kế để giúp thuốc di chuyển vào bên trong cơ thể mà không gây hại cho các mô khỏe mạnh, nhưng bệnh nhân có thể cần phải trải qua các xét nghiệm bổ sung để theo dõi các tác dụng phụ tiềm ẩn của loại liệu pháp này. Phương pháp này thường được coi là an toàn và dung nạp tốt.
Từ khóa: chẩn đoán; điều trị; bức xạ; chụp ảnh; PET; SPECT; dược chất; thuốc
– CMD&DND –
